Een evenwicht tussen rechten en plichten - 10 jaar Laudato si’

Paus Benedictus XVI zette de lijn van zijn voorganger Johannes Paulus II voort. In 2009 publiceerde Benedictus de encycliek Caritas in Veritate (Liefde in Waarheid). Deze gaat over de wereldeconomie, globalisering en arbeid.

In een apart hoofdstuk gaat hij in op het milieu. Hij schrijft over het milieu in combinatie met de onderwerpen ‘ontwikkeling van de volkeren’ en ‘rechten en plichten’. Deze drie onderwerpen zijn onderling verbonden zijn nodig voor een duurzame, integrale menselijke ontwikkeling.

Ontwikkeling moet het materiële en het spirituele welzijn van mensen bevorderen. Daarom moet die rekening houden met de menselijke waardigheid, solidariteit en het algemeen welzijn. Dit zijn belangrijke principes in de sociale leer van de Kerk.

Paus Benedictus XVI schrijft over rechten en plichten. Hij bekritiseert de huidige samenleving die aanspraak maakt op vermeende rechten, die willekeurig en genotzuchtig van aard zijn, terwijl aan de andere kant elementaire grondrechten van een belangrijk deel van de mensheid worden geschonden. Zo hekelt hij de aanspraak op overvloed in welvarende delen in de westerse wereld en het gebrek aan voedsel, drinkwater, onderwijs en medische basiszorg elders.

De paus bepleit een evenwicht tussen rechten en plichten. Wanneer de individuele rechten worden losgemaakt van een kader van plichten, ontstaat er een grenzeloze spiraal van eisen, geeft hij aan.

Bij een echte ontwikkeling hoort ook een seksuele ethiek, schrijft de paus. Verantwoordelijke voortplanting is nodig, mede omdat die een positieve bijdrage levert aan de integrale ontwikkeling van de mens. Maar niet omdat bevolkingsgroei de hoofdoorzaak van onderontwikkeling zou zijn. Paus Benedictus XVI wijst op “de diepe betekenis van seksualiteit” en verzet zich tegen een opvatting die seksualiteit op de eerste plaats beschouwt als een bron van genot.

Ook de economie heeft ethiek nodig om goed te kunnen functioneren. De mens is als beeld en gelijkenis van God geschapen en heeft daarom een onaantastbare waardigheid. Dat moet fundamenteel zijn voor de wijze waarop mensen de economie laten functioneren. Paus Benedictus spreekt in deze encycliek nadrukkelijk over de zogenaamde ‘gemeenschapseconomie’. Daarin gebruikt men winst voor de verwezenlijking van sociale doelen.

Het thema van rechten en plichten komt ook terug als het gaat om de mens en het natuurlijke milieu. De gelovige erkent in de natuur het werk van God de Schepper. De mens mag er verantwoord gebruik van maken om in zijn materiële en geestelijke behoeften te voorzien. Dat betekent: rekening houden met de rechten van anderen, vanuit een verantwoordelijkheid naar de armen, de toekomstige generaties en de gehele mensheid.

God heeft de natuur aan ons geschonken als onze natuurlijke levensruimte. De natuur spreekt tot ons over de Schepper en zijn liefde voor de mens. Paus Benedictus verzet zich tegen de neiging de natuur belangrijker te vinden dan de mens. Volgens hem leidt deze opvatting tot een nieuw-heidendom of een nieuw pantheïsme.

De paus wijst de rijkere landen erop dat ze hun energieverbruik moeten verminderen. Het opkopen van niet-hernieuwbare energiebronnen in arme landen hindert de ontwikkeling van die landen, omdat het leidt tot uitbuiting en veelvuldige conflicten tussen naties en ook binnen landen zelf.

“Er is op onze wereld voor iedereen plaats; hier moet de gehele familie van de mensheid de noodzakelijke hulpbronnen vinden, om met de hulp van de natuur zelf - het geschenk van God aan zijn kinderen - en met de inzet van eigen werk en vindingrijkheid, waardig te leven.” Nogmaals wijst paus Benedictus op solidariteit en gerechtigheid tussen de generaties: “de zeer ernstige verplichting de aarde door te geven aan toekomstige generaties, in een zodanige toestand dat ook zij haar waardig kunnen bewonen en haar verder cultiveren.”

Om de natuur te beschermen zijn maatregelen nodig. Maar die zijn niet voldoende. De maatschappij moet ernstig nadenken over haar levensstijl die, aldus paus Benedictus XVI, in veel delen van de wereld neigt naar hedonisme en materialisme. De paus introduceert het concept ‘menselijke ecologie’. Het gedrag van de samenleving is doorslaggevend voor het behoud van de schepping. De paus verbindt dit met de beschermwaardigheid van het prille begin tot het natuurlijke einde.

Op 1 januari 2010 publiceerde paus Paus Benedictus XVI zijn boodschap voor de Wereldvredesdag. Daarin verbindt hij vrede en het milieu met elkaar. Het behoud van de schepping is essentieel voor het vreedzame samenleven van de mensheid. De milieucrisis kan niet los gezien worden van andere vraagstukken waarmee de mensheid worstelt.

“De mensheid heeft behoefte aan een diepe, culturele vernieuwing en moet die waarden opnieuw ontdekken die een vast fundament vormen waarop een betere toekomst voor allen kan worden opgebouwd”, schrijft hij. “De crisissituaties die zij nu doormaakt, of die nu liggen op het gebied van de economie, de voedselvoorziening, het milieu of de samenleving, zijn ten diepste ook morele crisissen, en ze hangen allemaal met elkaar samen. Ze eisen van ons dat we opnieuw nadenken over de weg die we als mensen gezamenlijk gaan.”

Ook in deze brief houdt hij een pleidooi voor een solidariteit die de grenzen van de generaties overschrijdt, naast de solidariteit met tijdgenoten.

Zie ook:

• Caritas in Veritate (2009)
• Boodschap voor Wereldvredesdag (2010)

Lees ook:

• Tien keer Wereldgebedsdag voor de Schepping (deel 1 in deze reeks artikelen)
• ‘Alles hangt met alles samen’ - 10 jaar Laudato si’ (deel 2 in deze reeks artikelen)
• De eerste paus die over duurzaamheid schreef (deel 3 in deze reeks artikelen)
• ‘Onder de milieucrisis ligt een morele crisis’ (deel 4 in deze reeks artikelen)