Wat zegt de Katholieke Kerk over werk?

Met de radicale veranderingen die de industrialisatie met zich meebracht hebben opeenvolgende pausen zich helder uitgesproken over de betekenis en de waarde van de menselijke arbeid. De bekendste is wel de encycliek ‘Rerum Novarum’ waarin paus Leo XIII zich in 1891 uitsprak over kapitaal en arbeid. Paus Johannes Paulus II ging precies negentig jaar later met zijn encycliek ‘Laborem Excercens’ in op de diepere betekenis van de menselijke arbeid. Daarin heeft hij de katholieke sociale leer verder doordacht en uitgewerkt.

Dat arbeid fundamenteel deel uitmaakt van het menselijk bestaan is een gegeven. Om zelfs maar aan de meest primaire levensbehoeften te voldoen moet er gewerkt worden. Eten, kleding, behuizing, het komt niet vanzelf. Het vraagt inspanning, kennis en vaardigheden die moeten worden vergaard, ontwikkeld en doorgegeven. Er moet voor worden gewerkt en dat is één van de kenmerken waardoor de mens zich onderscheidt van de overige levende wezens. Alleen de mens is in staat om te werken en alleen de mens werkt, waardoor hij tegelijkertijd zijn bestaan op aarde verwezenlijkt. Dat maakt arbeid tot een bijzonder kenmerk van de mens en van het menszijn, het kenmerk van een persoon die binnen een gemeenschap van personen werkt.

Ook de Kerk is ervan overtuigd dat arbeid wezenlijk deel uitmaakt van het menselijk leven. Zij baseert die overtuiging niet alleen op de menselijke ervaring, maar ook op de Bijbel, te beginnen met het boek Genesis. Dat beschrijft onder meer de fundamentele waarheden over de mens in de samenhang van het mysterie van de schepping. Geschapen “als het beeld van God... man en vrouw” (Genesis 1, 27) krijgt de mens de opdracht “Wees vruchtbaar en wordt talrijk; bevolk de aarde en onderwerp haar” (Genesis 1, 28). Om misverstanden te voorkomen: de term ‘onderwerpen’ is hier uitdrukkelijk niet bedoeld in de zin van willekeurig handelen, alsof de mens eigenaar is van de Schepping. In het tweede hoofdstuk van Genesis wordt die opdracht anders verwoord: “Toen bracht Jahwe God de mens in de tuin van Eden om die te bewerken en te beheren” (Genesis 2, 15). In het uitvoeren van die opdracht weerspiegelt de mens het werk van de Schepper, naar wiens beeld hij is geschapen.

In de antieke oudheid heerste de opvatting dat fysieke arbeid niet iets was voor vrije mensen, maar voor slaven. Het christendom heeft daarmee afgerekend, voortbouwend op de Joodse traditie. Het zag dit bevestigd door het feit dat Jezus, “ofschoon Hij bestond in goddelijke majesteit” (Filippenzen 2,6), het grootste deel van zijn leven heeft gewerkt als eenvoudig handwerksman.

Maar hoe waar het ook is dat de mens geboren en geroepen is om te werken, toch dient in de allereerste plaats de arbeid de mens en niet de mens de arbeid. Dat betekent onder meer dat de waardigheid en de betekenis van een mens niet wordt bepaald door de mate waarin hij in staat is arbeid te verrichten. Een mens is zoveel méér dan slechts een productiefactor.

We zien dit onder meer bevestigd in recente initiatieven als een ‘maatjesproject’, dat tot doel heeft mensen met een beperking zoveel mogelijk bij het arbeidsproces te betrekken. De ervaring leert dat dit niet alleen bijdraagt aan het welzijn van mensen met een beperking zelf, die zo hun eigen aandeel aan de samenleving kunnen leveren. Het blijkt ook bij te dragen aan het welzijn van de collega’s doordat zij worden aangesproken op vaardigheden die verder gaan dan alleen het vakmatige.

Een dergelijk initiatief sluit aan bij wat Johannes Paulus II in zijn encycliek schrijft: iedere arbeid moet beoordeeld worden naar de waardigheid die eigen is aan de persoon of de mens die deze arbeid verricht.

Zoiets heeft consequenties voor de manier waarop wij naar elkaar kijken. Dikwijls zijn wij geneigd mensen te vereenzelvigen met het werk dat zij doen en te beoordelen naar de status van hun arbeid. De denigrerende opmerking “Is dat niet de zoon van de timmerman?” (Matteüs 13, 55), is ons allesbehalve vreemd. De werkende mens investeert zichzelf en zijn krachten in de arbeid die hij verricht en bevestigt aldus zijn waardigheid als menselijke persoon.

Maar al te vaak is werk ook een zware last. De woorden “In het zweet zult ge werken voor uw brood” (Genesis 3, 19) verwijzen naar de soms zeer zware inspanningen die sinds de zondeval met de menselijke arbeid gepaard gaan. Iedereen ervaart deze. Dit weten vooral de mensen die soms in de moeilijkste omstandigheden fysiek zwaar werk moeten doen; de agrariërs, mijnwerkers, industrie- en landarbeiders. Maar ook wetenschappers, zorgverleners, vrouwen en mannen die in toenemende mate werk en zorg moeten zien te combineren. “Kortom dit weten allen die arbeid verrichten, en omdat iedereen geroepen is om te werken, hebben alle mensen deze ervaring”, aldus Johannes Paulus II.

Toch, stelt hij, ondanks al deze krachtsinspanning - en soms zelfs vanwege de krachtsinspanning - is de arbeid een goed voor de mens. Niet alleen een “nuttig” of “te genieten” goed, maar een “waardig” goed. Het stemt overeen met de waardigheid van de mens. Werk geeft een mens voldoening, een gevoel van eigenwaarde en draagt bij aan de zin van ons bestaan. Door arbeid wordt een persoon in zekere zin “meer mens”. Daarom is werk volgens de katholieke sociale leer ook een fundamenteel recht. Een recht omdat de mens daarmee in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien, een gezin kan stichten en dit kan onderhouden.